ساز و سازشناسی

ساز چیست؟

 

ساز به ابزار نواختن موسیقی گفته می‌شود. البته هر وسیله‌ای را که صدا بدهد می‌توان ساز دانست ولی در اینجا منظور از ساز وسایلی است که صرفاً برای اجرای موسیقی ساخته شده است.احتمالاً قدیمی‌ترین وسیله تولید موسیقی صدای انسانی است. بعد از آن شاید انواع سازهای کوبه‌ای و پس از آن سازهای بادی قدمت بیشتری دارند. یک قطعه استخوان سوراخ شده مربوط به دوره انسان نئاندرتال را قدیمی‌ترین ساز بادی کشف‌شده می‌دانند. سازهای زهی نیز در فرهنگ‌های مختلف بشری به کار می‌رفته و در تماس‌های بین فرهنگ‌ها انواع آن متحول شده و بسیاری از این گونه سازها در نقاط مختلف جهان دیده می‌شوند که در عین تفاوت جنبه‌های مشترک بسیاری دارند. قدیمی‌ترین ساز زهی تنبور است.فن تولید ساز به‌ویژه پس از انقلاب صنعتی در اروپا پیشرفت بسیار کرد و انواع سازهای پیچیده و زیبا با توانایی صدادهی عالی در اروپا تولید شده و می‌شود. در قرن بیستم ژاپن و اخیراً چین نیز سازهایی با کیفیت بسیار خوب تولید کرده‌اند.همچنین پیشرفت فناوری الکترونیک عرصه وسیعی را برای سازهای الکترونیک باز کرد و بویژه کاربرد رایانه در تولید موسیقی نمای تازه‌ای از مفهوم ساز را در برابر موسیقی‌دانان گسترده است.

 

سازشناسی چیست؟

بررسی و طبقه‌بندی و شناخت سازها را «سازشناسی» یا «ارگانولوژی» می‌نامند. سازها را به صورت‌های مختلف دسته‌بندی کرده‌اند ولی معمول‌ترین (و نه لزوماً دقیق‌ترین) دسته‌بندی سازها تقسیم آن‌ها به سازهای زهی، سازهای بادی، سازهای کوبه‌ای، سازهای صفحه‌کلیددار، سازهای الکترونیک و صدای انسانی است.

 

سازهای زهی

سازهای زهی یا زه‌صداها (chordophones) آن رده‌ای از سازها هستند که در آنها صدا از لرزش زه یا تار یا سیم به وجودمی‌آید. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن و یا کشیدن آرشه بر روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز درمی‌آید. سازهای زهی را به صورت‌های مختلف بخش‌بندی نموده‌اند.

 

زه‌صداها به دو دستهٔ زخمه‌ای و مرکب بخش می‌شوند:

  1. زه‌صداهای زخمه‌ای دسته‌ای از زه‌صداها هستند که در آنها با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل لرزنده،صدا تولید می‌شود.
  2. زه‌صداهای مرکب خانواده‌ای از زه‌صداها است با محملی برای زه‌ها و تشدیدکننده‌ای که جزء جدایی‌ناپذیر ساز است.

در قدیم به آلات موسیقی سیمی و زهی ذوات الاوتار می‌گفته‌اند. ذوات الاوتار دو نوع بوده یکی آن که مثل چنگ و قانون و سنتور برای هر صدایی یکی سیم روی ساز بسته می‌شده و در روی آن رشته‌ها انگشت نمی‌گذارده‌اند. نوع دوم آن‌هایی است که روی رشته‌ها که هر یک را وتر می‌نامیدند، انگشت‌های دست چپ تکیه می‌کرده، مانند عود، رباب، تنبور. به اصطلاح دیگر آن‌هایی که نغمهٔ آنها از مطلقات حاصل شود و نوع دیگر آنهایی که نعمهٔ به مطلق و گرفت ایجاد گردد.

 

دسته‌بندی سازها ازنظر ساخت:

بربط‌ها lutes خانواده‌ای از زه‌صداهای مرکب مقید که زه‌های آن‌ها به موازات صفحهٔ ساز کشیده می‌شود.

چنگ‌ها harps: دسته‌ای از زه‌صداهای مرکب مطلق که زه‌های آن‌ها عمود بر صفحهٔ ساز کشیده می‌شود.

مَعازف zithers: خانواده‌ای از زه‌صداها با محملی به شکل‌های مختلف برای زه‌ها با یا بدون تشدیدکننده که در آن‌ها تشدیدکننده درصورت وجود، الزاماً جزء جدایی‌ناپذیر ساز به‌شمار نمی‌آید.

 

دسته‌بندی از نظر شیوهٔ نواختن

سازهای زهی:

 زخمه‌ای با روشی نواخته می‌شوند که در آن با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش‌شونده صدا تولید می‌شود. بیشتر سازهای زهی زخمه‌ای از خانواده بربط‌ها هستند ازجمله گیتار، گیتار بیس، سی‌تار، بالالایکا، بانجو، و ماندولین. علاوه بر سازهای زهی زخمه‌ای، گاه در سازهای کمانه‌ای نیز به جای کمانه کشیدن، سیم‌ها با انگشت سبابه کشیده می‌شوند که به این روش، اجرای زخمه‌ای pizzicato یا plucked گفته می‌شود. نوعی اجرای زخمه‌ای که در آن از ناخن استفاده می‌شود زخمه‌ای ناخنی finger nail pizzicato نامیده می‌شود. نوعی اجرای زخمه‌ای که در آن زه با شدت به طرف بالا کشیده می‌شود و در بازگشت به دستهٔ ساز برخورد می‌کند زخمه‌ای شلاقی snap pizzicato یا Bartók pizzicato نام دارد. نوعی از اجرای زخمه‌ای نیز وجود دارد که با یکی از انگشتان دست چپ نواخته می‌شود و زخمه‌ای دست چپ نام دارد. سُرِش زخمه‌ای نوعی اجرای زخمه‌ای است که در آن هم‌زمان با زخمه دست راست، دست چپ با حرکت بر دسته ساز به بالا و پایین سرانیده می‌شود.

کمانه‌ای:

دسته‌ای از سازهای زهی که زه‌های آن‌ها با استفاده از آرشه یا کمانه به صدا درمی‌آید سازهای کمانه‌ای نام دارند. عمل به صدا درآوردن زه‌های سازهای کمانه‌ای با کمانه را کمانه‌کشی می‌گویند. ویولن و کمانچه نمونه‌ای از سازهای زهی کمانه‌ای هستند. اگر حرکت کمانه از نوک به سمت پاشنه باشد به آن کمانه‌کشی چپ و اگر حرکت کمانه از پاشنه به سمت نوک باشد به آن کمانه‌کشی راست می‌گویند. گاه به هنگام نواختن به جای زه کمانه از چوب کمانه استفاده می‌شود که به آن اجرای چوب‌کمانه‌ای col legno می‌گویند. اجرای چوب‌کمانه‌ای به دو صورت زنشی battuto (با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) یا کششی tratto (با کشیدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) انجام می‌شود. به هنگام نواختن، پس از گذری که به شکل زخمه‌ای یا هر شیوهٔ دیگری اجرا می‌شود، برای برگشت به کمانه‌کشی دستوری به نوازندگان داده می‌شود. این دستور با واژه «باکمانه» coll'arco یا arco بیان می‌شود.

 

زهی ضربه‌ای:

در این روش از نواختن، صداها با ضربه زدن بر روی زه یا سیم ایجاد می‌شوند. پیانو و سنتور از نمونه سازهای زهی ضربه‌ای هستند. در سازهای زهی کمانه‌ای گاه اجرای چوب‌کمانه‌ای به صورت زنشی (با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) انجام می‌شود که این نوع اجرا را می‌توان نوعی نواختن ضربه‌ای به‌شمار آورد.

 

 سازهای بادی:

ساز بادی به سازی گفته می‌شود که، دمیده شدن هوا در آن باعث تولید صدا گردد. سازهای بادی از اولین آلات موسیقی بودند که به دست بشر ساخته شدند. انسان‌های قرون گذشته آموخته بودند که با دمیدن در مخروط، برگ، یا حتی شاخ حیوانات می توانند صدایی بلند و بوقی مانند تولید کنند. آن‌ها با استفاده از این دانش به ساختن آلات موسیقی کنونی پرداختند. ریشهٔ سازهای بادی کنونی از همان سازهای بادی اولیه است که از نظر ساختمان و چگونگی تولید صدا به دو دستهٔ کلی تقسیم می شود:

  1. سازهای بادی چوبی
  2. سازهای بادی برنجی

اصطلاح "چوبی" و یا "برنجی" بدان معنا نسیت که آن ساز از چه جنسی ساخته شده، بلکه این طبقه بندی بر پایه چگونگی و نحوه تولید صدا در دهنی آن‌ها مربوط می‌شود. مثلاً فلوت جزءسازهای بادی چوبی محسوب می‌گردد، هرچند که بدنه آن از فلز است. یا فلوت ریکوردر که در گذشته بسیار رایج بود و از چوب ساخته می‌شد، امروز برای آموزش موسیقی به کودکان رواج دارد و از پلاستیک ساخته می‌شود ولی جزو سازهای بادی چوبی است.

 

سازهای کوبه ای

ساز کوبه‌ای یا پِرکاشِن به هر سازی گفته می‌شود که ازطریق ضربه، تکان، سایش، خراش و یا هر عمل دیگری که منجر به نوسان شود، تولید صدا کند. وظیفهٔ اصلی سازهای کوبه‌ای معمولاً اجرای ضرب (ریتم) در متن آهنگ است ولی توانایی اجرای ملودی را هم دارد. این ساز احتمالاً پس از صدای انسانی قدیمی‌ترین نوع ساز است. سازهای کوبه‌ای را کلاً می‌توان به دو دستهٔ سازهای کوبه‌ای با کوک معین مثل زیلوفون و سازهای کوبه‌ای با کوک نامعین مثل انواع طبل تقسیم کرد.

 

سازهای شستی‌دار

ساز شستی‌دار سازی است که برای نواختن آن از صفحه‌کلید استفاده می‌شود و برای هر نت یک کلید روی ساز تعریف شده است. شناخته شده‌ترین این گونه سازها پیانو است. پیانو امروزه از پرکاربردترین سازهای کلیدی است. آکاردئون هم از این دسته است.

 

 

فهرستی از سازهای موسیقی ایران و جهان:

باغلاما

بالالایکا

بانجو

بربط (عود یا رود)

تار آذربایجانی (۹ سیم)

تار

تار باس

تنبور

چگور

چونگیر

چنگ

دولسیمر

دیوان

دوتار

رباب

سلانه

سه‌تار

سی‌تار

سنتور

شهتور

شورانگیز

صراحی

قیچک (غژک یا غیچک)

کرشمه

کنترباس

کمانچه

گیتار

قانون

قاویز (زنبورک ترکمنی)

قوپوز

قیجاق (کمانچهٔ ترکمنی)

لوت

مراژ

ویولون

ویولون آلتو

ویولا

ویولا د آمور

ویولا داگامبا

ویولای باس

ویولن‌سل

ماندولین

هارپ

یوکه‌لیلی

 

سازهای بادی

ابوا

باسون

بالابان

پیکولو

تاریا

ترومبون

ترومپت

توبا

توبای بایرویت

تویتوک (نی ترکمنی)

دودوک

دوزله (دونی)

زامپونیا

ساکسوفون

سازدهنی

سرنا

سوسافون

شمشال

شهنای

شیپور

فاگوت

فلوت

فلوت ریکوردر

فلوگل هورن

قره نی

قشمه

کر آنگله

کر (ساز)

کرنای

کلارینت

کورنت

نی

نی انبان

هورن

یدی بوغون (نی ترکمنی)

لَله وا

 

سازهای کوبه‌ای

دف

دایره(در زبان ترکی به آن گاوال هم می گویند)

تنبک (ضرب)

تیمبال (تیمپانی)

طبل

دامارو

دمام

مثلث

ماراکاس

سنج

زنبورک

تومبا

طبلا

دهل

تمپو

 

سازهای صفحه‌کلیددار

پیانو

ارگ

کلاوسن

کلاویکورد

چمبالو

هارپسیکورد

چلستا

آکوردئون

هارمونیون

گارمون

ویرجینال

 

سازهای الکترونیکی

ارگ برقی

ترمین

سینتی سایزر

کیبورد

گیتار الکتریک

گیتار بیس

سه تار الكتريك